Op vrijdag 19 april 2025 gaf professor Muris een lezing over het Japanse fenomeen hikikomori. Het woord is samengesteld uit hiku (terugtrekken) en komoru (afzonderen), en verwijst naar jongeren die zich langdurig terugtrekken uit de maatschappij. Dit gedrag werd vroeger vaak geassocieerd met aandoeningen zoals autisme, sociale angst, psychose of depressie, maar tegenwoordig is het een breder maatschappelijk probleem geworden. In dit BLOG verkennen we de psychologische wortels van hikikomori, de impact op de ontwikkeling van jongeren en de noodzakelijke verschuiving van een ‘ik’- naar een ‘wij’-samenleving.
Wat is hikikomori?
Hikikomori is een extreme vorm van sociale terugtrekking, waarbij individuen zich gedurende een periode van minimaal zes maanden volledig afzonderen van de buitenwereld. Ze vermijden school, werk en sociale interacties, vaak door zich op hun kamer op te sluiten. Hoewel het fenomeen zijn oorsprong in Japan heeft, wordt het inmiddels wereldwijd erkend en komt het ook in Nederland steeds vaker voor. Er is een wereldwijde toename van eenzaamheid, vooral onder jongeren, wat bijdraagt aan psychologische problemen zoals depressie en eetstoornissen. Factoren zoals gezinsfragmentatie, de afname van religie en competitief consumentisme dragen bij aan de erosie van sociale banden
Psychologische wortels van hikikomori
- Hechtingsproblemen
Onderzoek toont aan dat hikikomori vaak samenhangt met hechtingsproblemen in de vroege jeugd. Een ambivalente hechting, gekarakteriseerd door inconsistente zorg van ouders, kan leiden tot gevoelens van onzekerheid en angst. Deze jongeren hebben moeite met het aangaan van relaties en zoeken vaak toevlucht in isolatie als copingmechanisme .
- Sociale angst en depressie
Veel jongeren die zich terugtrekken, lijden aan sociale angst of depressieve gevoelens. Ze ervaren intense stress bij sociale interacties en vermijden deze om negatieve emoties te voorkomen. Deze vermijdingsstrategie kan op de korte termijn verlichting bieden, maar versterkt op de lange termijn de angst en depressie .
- Invloed van technologie
De opkomst van digitale technologieën heeft bijgedragen aan de toename van hikikomori. Jongeren spenderen uren achtereen aan online games of sociale media, wat leidt tot verstoorde slaapritmes, verminderde fysieke activiteit en een afname van face-to-face interacties. Dit versterkt de isolatie en vermindert de ontwikkeling van sociale vaardigheden .
Impact op ontwikkeling
De langdurige isolatie die kenmerkend is voor hikikomori heeft ernstige gevolgen voor de cognitieve, emotionele en sociale ontwikkeling van jongeren. Ze missen belangrijke leerervaringen, zoals het aangaan van relaties, het oplossen van conflicten en het ontwikkelen van zelfvertrouwen. Dit kan leiden tot stagnatie in persoonlijke groei en het vermogen om effectief met anderen samen te werken. Onderzoek toont aan dat jongeren met hikikomori vaak een onveilige hechting vertonen, zoals vermijdende of ambivalente hechtingsstijlen. Deze hechtingsproblemen kunnen leiden tot sociale terugtrekking als copingmechanisme. Langdurige sociale isolatie kan leiden tot veranderingen in hersenstructuren die betrokken zijn bij sociale cognitie, zoals de prefrontale cortex en het limbisch systeem. Deze veranderingen kunnen de sociale vaardigheden en emotionele regulatie beïnvloeden, wat bijdraagt aan de instandhouding van hikikomori-gedrag.
Overmatig gebruik van digitale technologieën, zoals sociale media en online games, kan bijdragen aan sociale isolatie door face-to-face interacties te vervangen. Dit kan leiden tot een vicieuze cirkel van terugtrekking, waarbij jongeren zich meer isoleren naarmate ze meer tijd online doorbrengen.
Dysfunctionele gezinsdynamieken, zoals gebrek aan communicatie, overbescherming of autoritaire opvoeding, worden vaak geassocieerd met de ontwikkeling van hikikomori.
De verschuiving van ‘ik’ naar ‘wij’
Professor Muris benadrukte in zijn lezing de noodzaak om van een ‘ik’-gerichte naar een ‘wij’-gerichte samenleving te verschuiven. Dit houdt in dat we meer collectieve verantwoordelijkheid nemen voor het welzijn van anderen en actief bijdragen aan gemeenschapsvorming. Preventieve maatregelen omvatten het bevorderen van sociale betrokkenheid door middel van gemeenschapsactiviteiten, het versterken van gezinsrelaties en het aanbieden van psychologische ondersteuning op scholen. Maatschappelijke betrokkenheid kan ook worden gestimuleerd door vrijwilligerswerk en andere altruïstische activiteiten, die niet alleen eenzaamheid verminderen maar ook bijdragen aan de hersengezondheid en sociale verbindingen .
Enkele belangrijke stappen zijn:
- Ouders: Het bieden van consistente zorg en emotionele ondersteuning aan kinderen, en het aanmoedigen van sociale interacties buiten het digitale domein.
- Scholen: Het creëren van inclusieve omgevingen waar jongeren zich veilig voelen om zichzelf te uiten en relaties op te bouwen.
- Gemeenschappen: Het organiseren van activiteiten die samenwerking en sociale betrokkenheid bevorderen, zoals gezamenlijke maaltijden, sportevenementen en vrijwilligerswerk.
- Beleid: Het ontwikkelen van programma’s die jongeren ondersteunen bij het vinden van balans tussen online en offline leven, en die mentale gezondheid bevorderen.
Wetenschappelijke onderbouwing
Onderzoek ondersteunt de effectiviteit van interventies die gericht zijn op het versterken van sociale vaardigheden en het bevorderen van zelfcompassie. Programma’s die jongeren leren omgaan met stress, het aangaan van relaties en het ontwikkelen van een positieve zelfwaardering, kunnen helpen bij het overwinnen van hikikomori-gedrag .
Conclusie
Hikikomori is een complex fenomeen dat wordt beïnvloed door een combinatie van psychologische, sociale, culturele en maatschappelijke factoren. Een holistische benadering, die zowel preventie als behandeling omvat, is essentieel om jongeren te ondersteunen bij het overwinnen van sociale terugtrekking. Dit vereist samenwerking tussen ouders, scholen, gemeenschappen en beleidsmakers om een ondersteunende omgeving te creëren die sociale integratie bevordert.
Hikikomori is meer dan een individueel probleem; het is een maatschappelijk vraagstuk dat vraagt om een gezamenlijke aanpak. Door de wortels van sociale terugtrekking te begrijpen en actief te werken aan een ‘wij’-samenleving, kunnen we jongeren ondersteunen in hun ontwikkeling en hen helpen een gezonde balans te vinden tussen het digitale en het sociale leven. Het is tijd om de verbinding te herstellen en samen een toekomst te bouwen waarin iedereen zich gezien en gewaardeerd voelt.
In culturen met sterke nadruk op sociale conformiteit, zoals in de digitale samenleving, kunnen jongeren zich onder druk gezet voelen om te voldoen aan maatschappelijke verwachtingen. Deze druk kan leiden tot sociale angst en uiteindelijk tot terugtrekking wanneer jongeren zich niet in staat voelen om aan deze normen te voldoen.
Met vriendelijke groet,
Dr. Erik Matser, klinisch neuropsycholoog